سرفه خلط دار یکی از شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین علائمی است که بیماران را به سمت درمان سوق می‌دهد. هدف اصلی در مدیریت خلط سینه، تسهیل دفع مخاط غلیظ از طریق مرطوب‌سازی مجاری تنفسی و استفاده از داروهای خلط آور است. درمان‌های رایج شامل نوشیدن فراوان مایعات گرم، استفاده از بخور و غرغره آب نمک است. با این حال، دستیابی به بهبودی کامل، مستلزم شناسایی دقیق و درمان ریشه مشکل انجام می‌شود.
سرفه خلط دار به چه علت است؟
شایع‌ترین علل سرفه خلط دار عبارتند از:
عفونت‌های ویروسی (سرماخوردگی، آنفولانزا) یا باکتریایی دستگاه تنفسی (مانند برونشیت یا پنومونی).
ترشحات پشت حلق (Post-Nasal Drip) ناشی از سینوزیت یا آلرژی.
آسم یا COPD (در افراد با سابقه).
بازگشت اسید معده به مری (GERD).
درمان سرفه خلط دار بزرگسالان
به منظور درمان سرفه خلط دار در بزرگسالان، بر درمان‌های خانگی مانند نوشیدن مایعات گرم و استفاده از بخور جهت رقیق کردن خلط تمرکز کنید. مصرف داروهای خلط آور (مانند گایافنزین) می‌تواند به تسهیل خروج خلط کمک کند، اما در صورت تداوم علائم، باید علت زمینه‌ای (مانند عفونت باکتریایی یا بیماری مزمن) توسط پزشک بررسی شود.
1. نوشیدن مایعات فراوان
شاید این توصیه کلیشه‌ای باشد اما بدانید که در کنار تمام راهکارهای دارویی و خانگی برای درمان سرفه خلطی مایعات ولرم به رقیق شدن مخاط گلو کمک زیادی می‌کند. وقتی خلط رقیق‌تر باشد، بدن می‌تواند آن را راحت‌تر دفع کند و مجاری تنفسی را پاکسازی نماید. آب جوشیده ولرم، شیر گرم، دمنوش‌های گیاهی و سوپ ساده برخی از مایعات مناسب برای درمان سرفه خلط دار و جلوگیری از کم‌آبی بدن هنگام بیماری است.
2. غرغره آب نمک
غرغره کردن آب نمک یک روش درمانی ساده و خانگی است که می‌تواند به طور قابل توجهی در تسکین علائم کمک کند. برای این منظور پیشنهاد پزشکان سرم و محلول های شستشو در داروخانه‌ها است. اما اگر دسترسی ندارید آب نمک خانگی با دستوری که در ادامه می‌گوییم تهیه کنید. یک لیوان آب جوشیده و گرم (نه داغ) به همراه نصف قاشق چایخوری نمک (ترجیحاً نمک غیر یددار یا معمولی) مخلوط کنید.
محلول را غرغره کرده و سپس تف کنید، نه اینکه آن را ببلعید. (بلعیدن مقادیر زیاد نمک می‌تواند برای افرادی با فشار خون بالا مضر باشد). این کار را ۳ تا ۴ بار در روز تکرار کنید.
3. درمان سرفه خلط دار با بخور
بخور دادن یکی از روش‌هایی است که می‌تواند به سرفه خلط دار کمک کند. اما چه نوع بخوری؟ سرد یا گرم؟ اگر هدف اصلی رقیق کردن و دفع خلط باشد، بخور گرم (یا استنشاق مستقیم بخار آب) معمولاً به دلیل گرمای خود، اثر قوی‌تری در شل کردن مخاط غلیظ و تسهیل خروج آن دارد.
اما اگر سرفه ناشی از آسم یا آلرژی باشد و گرما مجاری تنفسی بیمار را تحریک کند، بخور سرد ترجیح داده می‌شود. همچنین بخور سرد برای خانواده‌هایی که کودک خردسال دارند، از نظر ایمنی ارجحیت دارد.
4. درمان سرفه خلط دار با عسل
عسل خاصیت نرم‌کنندگی و تسکین‌دهندگی برای گلوی تحریک شده دارد. عسل به صورت ترکیب با آب گرم، چای کم‌رنگ یا دمنوش (لیمو و زنجبیل) توصیه می‌شود.
دقت کنید عسل به هیچ وجه نباید به کودکان زیر یک سال داده شود.
نکته مهم دیگر در تجویز عسل برای افرادی است که مستعد آلرژی است. همچنین اگر بیمار به طور کلی به عسل حساسیت دارد، باید از مصرف آن خودداری کند. یک نظریه غیر قطعی وجود دارد مبنی بر اینکه مصرف منظم عسل محلی که حاوی مقادیر کمی از گرده‌های محیطی است، ممکن است به مرور زمان بدن را نسبت به آلرژن‌ها حساسیت‌زدایی کند. با این حال شواهد علمی قوی برای اثبات این نظریه وجود ندارد و این مورد جایگزین درمان‌های استاندارد آلرژی نیست.
5. درمان سرفه خلط دار با زنجبیل
دمنوش زنجبیل به عنوان یکی از روش های خانگی تسکین سرفه خلط دار توصیه می‌شود. زنجبیل حاوی ترکیباتی مانند جینجرول (Gingeruls) است که دارای خواص ضد التهابی قوی هستند. این خاصیت می‌تواند به کاهش التهاب مجاری تنفسی و گلو کمک کرده و در نتیجه سرفه را آرام کند.
برای تهیه این دمنوش مفید چند برش نازک از زنجبیل تازه یا خشک را داخل یک لیوان آب جوش دم کنید. برای افزایش خاصیت تسکین دهنده می‌توانید مقداری عسل و آب لیمو تازه به دمنوش اضافه کنید.
6. درمان سرفه خلط دار با زردچوبه
کورکومین جز فعال زردچوبه دارای خواص ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی قوی است. در نتیجه می‌تواند به کاهش التهاب عمومی در مجاری تنفسی و تسکین جزئی سرفه کمک کند.
برای مصرف زردچوبه به عنوان راهکار درمان سرفه خلط دار در خانه می‌توانید آن را به نوشیدنی‌های گرم مانند شیر یا دمنوش اضافه کنید.
7. روغن اکالیپتوس
روغن اکالیپتوس را به دلیل خواص دارویی، ضد التهابی و به خصوص خلط آوری آن، برای کمک به تسکین سرفه خلط دار و گرفتگی‌های تنفسی توصیه می‌شود. ماده فعال اصلی در روغن اکالیپتوس، سینئول (Cineole) است که مجاری تنفسی را باز کرده و به شل شدن و دفع مخاط و خلط از ریه‌ها و سینوس‌ها کمک می‌کند.
برای استفاده از روغن اکالیپتوس هم می‌توانید چند قطره از روغن اکالیپتوس را به یک کاسه آب جوش (یا دستگاه بخور) اضافه کرده و بخار آن را استنشاق کنید و هم چند قطره از آن را روی قفسه سینه و گلو ماساژ دهید تا از طریق پوست جذب شده و بخار آن استنشاق شود.
نکته مهم: مصرف روغن اکالیپتوس برای کودکان زیر دو سال توصیه نمی‌شود و در کودکان بزرگتر نیز باید با احتیاط و به صورت رقیق‌شده و دور از دسترس کودک استفاده شود.
8. دوش آب گرم
دوش آب گرم (یا حمام آب گرم) یکی از درمان های خانگی بسیار مؤثر و مورد تأیید برای تسکین سرفه خلطی و گرفتگی‌های تنفسی است. بخار آب گرم می‌تواند تورم و التهاب در سینوس‌ها و مجاری بینی را کاهش دهد و به باز شدن راه تنفس کمک کند. همچنین به طور مستقیم به شل شدن و رقیق شدن مخاط غلیظ در گلو، بینی و ریه‌ها کمک کرده و دفع خلط را آسان‌تر می‌سازد.
درمان سرفه خلط دار کودکان
درمان سرفه خلط دار در کودکان نیاز به احتیاط بیشتری دارد، زیرا سیستم تنفسی و ایمنی آن‌ها متفاوت است و برخی داروها و روش‌ها (مانند عسل برای نوزادان) ممنوع هستند.
افزایش مصرف مایعات، مرطوب سازی هوا، استراحت کافی، شست و شوی بینی با قطره یا اسپری سرم نمکی جز اقدامات عمومی است. به عنوان دارو نیز شربت ضد سرفه گیاهی حاوی عصاره‌هایی مانند عشقه یا آویشن ممکن است برای تسکین سرفه در کودکان بزرگتر تجویز شود.
درمان سرفه خلط دار در دوران بارداری
ایمن‌ترین و مؤثرترین روش‌ها برای اکثر زنان باردار شامل نوشیدن مایعات فراوان، بخور، غرغره آب گرم، آبنبات‌ها و قرص‌های مکیدنی گلودرد برای تحریک تولید بزاق و کاهش خشکی و سرفه، بالا نگه داشتن سر هنگام خواب و دوری از دود سیگار، عطرها و مواد شیمیایی محرک هستند.
هرگونه سرفه شدید، طولانی‌مدت یا همراه با تب و تنگی نفس در دوران بارداری باید فوراً توسط پزشک بررسی شود.
درمان سرفه همراه خلط سبز
رنگ سبز خلط اغلب نشان‌دهنده فعالیت سلول‌های ایمنی (نوتروفیل‌ها) در مجرای تنفسی است و به این معنی است که بدن شما در حال مبارزه با یک عفونت (ویروسی یا باکتریایی) است.
شایع‌ترین علل خلط سبز، برونشیت حاد، عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفسی (مانند سرماخوردگی یا آنفولانزا) یا پنومونی هستند.
در اکثر موارد برونشیت حاد (که شایع‌ترین علت سرفه و خلط سبز در افراد سالم است)، علت بیماری ویروسی است و آنتی بیوتیک تأثیری ندارد. موارد زیر در درمان سرفه همراه خلط سبز موثر هستند:
نوشیدن آب فراوان
مرطوب‌سازی هوا با استفاده از بخور
داروهای خلط آور حاوی گایافنزین یا داروهای گیاهی (مانند شربت آویشن)
استراحت و تقویت سیستم ایمنی بدن
استفاده از داروهایی مانند استامینوفن یا ایبوپروفن برای کاهش تب و دردهای عمومی بدن
تجویز آنتی بیوتیک فقط در عفونت باکتریایی مجاز است و معمولاً داروهایی مانند آموکسی سیلین، آزیترومایسین یا داکسی‌سایکلین تجویز می‌شود.
درمان سرفه با خلط پشت گلو
ترشحات پشت حلق اغلب ناشی از یکی از موارد زیر است:
سرماخوردگی یا عفونت‌های ویروسی
رینیت آلرژیک (آلرژی): واکنش به گرده، گرد و غبار یا سایر آلرژن‌ها
رینوسینوزیت (عفونت سینوسی): التهاب یا عفونت سینوس‌ها
درمان سرفه خلط دار پشت حلق، بسته به علت ایجاد ترشح متفاوت بوده و در سه نوع مختلف دسته بندی می‌شوند:
برای ترشحات ناشی از سرماخوردگی یا رینوسینوزیت غیر باکتریایی:
ضد احتقان‌های خوراکی مانند سودوافدرین (البته با در نظر گرفتن موارد منع مصرف مانند فشار خون بالا یا مشکلات قلبی) برای کاهش تورم عروق بینی و ترشحات.
اسپری ضد احتقان بینی مانند اکسی متازولین.
داروهای خلط آور مانند گایافنزین.
برای ترشحات ناشی از آلرژی (رینیت آلرژیک):
آنتی‌هیستامین‌های خوراکی نسل دوم مانند ستیریزین، لوراتادین یا فکسوفنادین.
کورتیکواستروئیدهای داخل بینی (Intranasal Steroids) مانند فلوتیکازون یا مومتازون.
برای رینوسینوزیت باکتریایی (در صورت شواهد عفونت باکتریایی):
آنتی بیوتیک ها: در صورتی که علائم شدید باشند، بیش از ۱۰ روز طول کشیده باشند یا علائم در ابتدا بهبود یافته و سپس بدتر شده باشند (احتمال عفونت باکتریایی ثانویه).
دارو برای سرفه های خلط دار
1. داروهای خلط آور (Expectorants): مانند شربت گایافنزین (Guaifenesin) برای کمک به رقیق شدن خلط و تسهیل دفع آن.
2. داروهای گیاهی: شربت‌های حاوی عصاره آویشن، عشقه یا ختمی (مثل تیمکس یا پروسپان) نیز می‌توانند به عنوان خلط آور و ضد سرفه استفاده شوند.
3. ضد احتقان‌ها (Decongestants) و آنتی هیستامین ها: در صورت وجود ترشحات پشت حلق ناشی از سرماخوردگی یا آلرژی، ممکن است ترکیبی از ضد احتقان‌ها یا آنتی‌هیستامین‌های نسل اول (مانند دیفن هیدرامین) تجویز شود تا ترشحات را کاهش دهد.
شربت دیفن هیدرامین غرغره ای برای سرفه خلط دار
شربت دیفن هیدرامین تاثیری در خروج خلط و تسکین سرفه خلط دار ندارد. دیفن هیدرامین یک آنتی‌هیستامین نسل اول و دارای خاصیت خشک‌کنندگی (آنتی‌کولینرژیک) قوی است. این خاصیت می‌تواند باعث غلیظ‌تر شدن خلط شده و در نتیجه دفع آن را دشوارتر کند که این موضوع می‌تواند برای بیمار آزاردهنده باشد.
بنابراین مصرف دیفن هیدرامین (چه غرغره‌ای و چه خوراکی) برای این سرفه خلط دار، ریسک غلیظ‌تر شدن خلط و بدتر شدن شرایط را دارد و توصیه نمی‌شود، مگر اینکه هدف اصلی درمان کاهش علائم آلرژیک شدید و ترشحات پشت حلق باشد.
آیا در سرفه خلط دار مصرف آنتی بیوتیک مجاز است؟
خیر، آنتی بیوتیک تنها در صورت ابتلا به عفونت باکتریایی مانند پنومونی (عفونت ریه) یا سینوزیت باکتریال و نه برای سرفه‌های ویروسی تجویز می‌شود. رنگ خلط به تنهایی نشانه قطعی عفونت باکتریایی نیست و نیازمند بررسی پزشک است.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت وجود علائم هشدار دهنده مانند تنگی نفس شدید، درد قفسه سینه، سرفه خونی یا تب بالا و طولانی مدت ضروری است که فوراً به پزشک مراجعه کنید. همچنین اگر سرفه با وجود درمان های حمایتی بیش از ۳ هفته طول کشید یا بدتر شد، نیاز به بررسی‌های بیشتر مانند عکس قفسه سینه یا تست‌های تنفسی و ارجاع به متخصص ریه، گوارش یا آلرژی وجود دارد.
سخن پایانی
مدیریت سرفه خلط دار اغلب با تمرکز بر درمان‌های حمایتی ساده و مؤثر امکان‌پذیر است. در بیشتر موارد سرفه‌های خلط دار حاد که ناشی از عفونت‌های ویروسی (سرماخوردگی) هستند، استفاده از مایعات گرم، بخور، عسل (برای افراد بالای یک سال) و شربت های خلط آور بدون نسخه موجود در داروخانه آنلاین دکتر زمانی به شما کمک می‌کند تا خلط را رقیق کرده و به سرعت بهبودی دست یابید.
